Op de Wageningse berg, aan weerzijden van de Ritzema Bosweg, liggen een aantal opvallende heuvels: grafheuvels die vanaf ca. 2500 v. Chr. zijn opgeworpen.
Archeologische vondsten tonen aan dat Wageningen al heel lang bewoond is. Op verschillende plekken zijn voorwerpen uit de Bronstijd (1500 v. Chr.) en de Vroege IJzertijd (800 tot 500 v. Chr.) gevonden.
Wageningen telt 11 zichtbare grafheuvels. De liggen op de Wageningse Berg, en stammen uit het neolithicum, de bronstijd en mogelijk ook uit de ijzertijd. Naast 11 zichtbare heuvels, zijn er ook restanten van 4 grafheuvels gevonden. De 11 zichtbare heuvels hebben de status van rijksmonument.
De grafheuvels duiden op de aanwezigheid van het klokbekervolk. Vaak liggen ze als een groep bij elkaar. De overledene werd met het hoofd naar het zuiden en met het gezicht naar het oosten begraven. Dit kan wijzen op een wereldbeeld waarin de zon centraal stond.
De klokbekercultuur is een archeologische cultuur uit het late Neolithicum (ca. 2500 – 2000 voor Christus). Deze cultuur is vernoemd naar het aardewerk met een S-vormige contour.
De grafheuvels zijn de afgelopen eeuwen verschillende keren onderzocht. In Museum de Casteelse Poort een aantal van de vondsten te zien.
Meer:
Overzicht van de Wageningse grafheuvels
Eerste bewoning van Wageningen
Grafheuvels in Wageningen
Grafheuvels in de gemeente Wageningen
In de gemeente Wageningen bevinden zich 11 duidelijk herkenbare grafheuvels, die de officiële status van Rijksmonument hebben. Deze grafheuvels dateren uit de periode Nieuwe Steentijd/Bronstijd (globaal vanaf 2500-1000 voor Chr.). Sommige zijn dus ruim 4000 jaar oud en worden gevonden op de hogere zandgronden (stuwwal). De meeste bevinden zich op de Wageningse Berg. Het zijn de oudste herkenbare tekens in het landschap die wijzen op menselijke bewoning in de omgeving van Wageningen. Die bewoning vond toen overigens niet plaats op de plekken waar de grafheuvels werden aangelegd. Men woonde in die tijd uit praktische overwegingen nabij het water, d.w.z. aan de voet van de Wageningse berg, langs de Renkumse beek of op kreekruggen in het nabijgelegen rivierengebied. Hun doden werden begraven op markante, hoger gelegen plekken in het landschap, in dit geval de stuwwal.
Alle bovengenoemde 11 grafheuvels zijn in het verleden onderzocht/opgegraven en beschreven door gerenommeerde archeologen (waaronder A.E. Remouchamps in 1927). In de grafheuvels aangetroffen archeologische vondsten bleven over het algemeen niet in Wageningen, maar kwamen elders in musea terecht, o.a. in Leiden.
Na afloop van zo’n opgraving werden de grafheuvels -voor zover mogelijk- weer in hun oude vorm teruggebracht, d.w.z. het bolvormig reliëf werd hersteld, waardoor ze herkenbaar bleven. Dit laatste was belangrijk o.a. omdat deze 11 grafheuvels de officiële status van Rijksmonument hebben. Grondeigenaren zijn nu ook nog steeds verplicht de grafheuvels herkenbaar te houden, o.a. door het plaatsen van een bordje, het voorkomen c.q. herstellen van erosie, verwijderen van hoog opgaande bomen (vanwege verstoring van het bodemarchief bij omwaaien), periodiek verwijderen van jonge bosopslag en het niet toestaan van graafwerkzaamheden binnen een straal van 10 m rondom de grafheuvel. Kortom bovengenoemde 11 grafheuvels zijn vanwege hun monumentenstatus goed beschermd en liggen duidelijk herkenbaar in het landschap.
In 1999 hebben wij (Maurits Gleichman en Cis van Vuure)- vanwege onze belangstelling voor de Wageningse grafheuvels- een ronde gemaakt langs bovengenoemde 11 Rijksmonumenten. Het viel ons toen op, dat er niet alleen in de directe omgeving van deze monumenten, maar ook op andere plekken op de Wageningse Berg, soms ander reliëf aanwezig was dat verdacht veel op (bescheiden) grafheuvels leek.
Voor één van deze heuveltjes -gelegen langs de Bosrandweg- is toen via overleg met de heer H.W. Bik, de toenmalige monumenten-ambtenaar van de gemeente Wageningen, een verzoek voor nader archeologisch onderzoek gedaan aan de toenmalige ROB (Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek = nu RCE: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). Het onderzoek werd uitgevoerd door J. Noordam in januari 2000 . De uitslag was positief. Het bleek hier om een grafheuvel uit de Nieuwe Steentijd te gaan. De tand des tijds heeft -in de vorm van ruim 4000 jaar erosie- echter zijn werk gedaan. Deze nieuwgevonden grafheuvel is inmiddels zodanig afgevlakt, dat deze in geen enkel opzicht meer lijkt op de verderop gelegen gerestaureerde, bolvormige grafheuvels.
De ontdekking van deze grafheuvel was voor ons een belangrijk moment. Hiermee werd ons vermoeden bevestigd, dat er zich op de Wageningse Berg meer grafheuvels bevonden dan alleen de 11 Rijksmonumenten. Bovendien vormde het de aanzet voor ons al langer sluimerende plan om serieuzer op zoek te gaan naar nog niet ontdekte grafheuvels elders op de Wageningse stuwwal. Voordat we daarmee aan de slag gingen hebben we een aantal grafheuvelrijke terreinen bezocht in het Renkumse beekdal, op de Utrechtse heuvelrug, in Drenthe en Overijssel. We wisten daarmee een zoekbeeld op te bouwen voor allerlei vormen van grafheuvels: groot en klein, wèl of géén Rijksmonument, gerestaureerd en niet gerestaureerd, bolvormig of afgevlakt, alleen liggend of in een groep, enz. Daarna hebben we gedurende twee jaar (2000 en 2001) het gehele bosgebied op de stuwwal (binnen de gemeentegrenzen van Wageningen) uitgekamd met het doel zoveel mogelijk verdacht reliëf in kaart te brengen. Uiteindelijk hadden we 25 heuveltjes op de kaart staan, waarvan we dachten dat het wel eens grafheuvels zouden kunnen zijn.
We namen toen contact op met Rinus Houkes, een actieve -in grafheuvels gespecialiseerde- amateurarcheoloog van de afdeling Zuid Veluwe van de AWN (Archeologische Werkgroep Nederland). Rinus Houkes had in de jaren negentig veel grafheuvels in kaart gebracht (incl. nieuwgevonden exemplaren) in het Renkumse beekdal en de omgeving van Doorwerth (Veldwerkverslag no. 14 AWN, 1996. Grafheuvels Arnhem-Renkum, kaartblad 40a, noordelijk deel). Hij was bereid om -samen met ons- de bovengenoemde ‘grafheuvelverdachte’ plekken nader te bekijken. Na dit onderzoek bleven er van de bovengenoemde 25 gevonden heuveltjes, slechts 11 (mogelijke) grafheuvels over. Rinus Houkes was er van overtuigd dat dit grafheuvels waren. Alle 11 nieuwe vindplaatsen (incl. coördinaten en korte omschrijving) werden door hem doorgegeven aan de archeologische databank ARCHIS.
Opname in deze databank biedt in bepaalde mate bescherming voor de door ons nieuw gevonden archeologische vindplaatsen. Er mag op deze vindplaatsen namelijk niets verstoord worden, ook niet door amateurarcheologen en schatgravers. Hoewel dit de officiële richtlijn is, in combinatie met het schoonhouden van de heuvels, komt er in de praktijk vanwege gebrek aan controle, weinig van terecht. Verder mag er op zo’n plek alleen aan projectontwikkeling gedaan worden als er eerst archeologisch onderzoek gedaan wordt op kosten van de eigenaar van de grond.
Hoewel er in eerste instantie van diverse kanten (gemeente en enkele grondeigenaren) enthousiaste reacties kwamen over onze vondsten, werd het vervolgens weer stil rond deze nieuwgevonden grafheuvels. In 2016 pakten we de draad weer op en werd er door Cis van Vuure via het AHN (Actueel Hoogtebestand Nederland) weer een ‘nieuwe’ grafheuvel gevonden. Met deze vondst kwam het totaal aantal nieuwgevonden grafheuvels op 12 uit.
Daarmee overstijgt het aantal nieuwgevonden grafheuvels inmiddels het aantal officiële grafheuvels met monumentenstatus. Hoewel een aantal door oorlogshandelingen en wegenaanleg flink beschadigd is, bevinden zich onder de nieuwgevonden grafheuvels ook enkele exemplaren, die er uitzonderlijk gaaf bij liggen. Het zou maar zo kunnen dat deze -vanwege hun afgevlakte vorm- in het verleden nooit herkend zijn en daarom ook nooit door archeologen zijn onderzocht of door schatgravers zijn ‘bezocht’; m.a.w. ze zijn mogelijk nooit opgegraven en/of leeggehaald. Kortom, het archeologisch bodemarchief is hier mogelijk nog geheel intact. Daarnaast zijn er in de loop van de tijd waarschijnlijk diverse grafheuvels verdwenen, zonder beschreven te zijn. Van één vroegere grafheuvel, in het voormalige grafveld op de hoek Geertjesweg-Diedenweg (=nu ponyweide), weten we nog de exacte ligging.
Enkele van de nieuwgevonden grafheuvels hebben -vanwege hun gaafheid- daarom mogelijk een belangrijke meerwaarde t.o.v. de officiële Rijksmonumenten (die in het verleden veelal wèl volledig zijn leeggehaald en meestal bolvormig zijn gerestaureerd).
De nieuwgevonden grafheuvels zijn helaas bijzonder kwetsbaar, vooral omdat enkele grondeigenaren zich er niet van bewust lijken te zijn dat ze in het bezit zijn van één of meer van deze grafheuvels. Voor zover de terreineigenaren bij ons bekend waren, zijn zij door ons op de hoogte gebracht van de aanwezigheid ervan. In een aantal gevallen waren de reacties enthousiast en wordt er bij het beheer voldoende met deze nieuwgevonden grafheuvels rekening gehouden. Helaas wordt er in enkele gevallen -waarschijnlijk door onwetendheid- absoluut geen rekening mee gehouden, met als gevolg dat er schade is aangericht.
De 12 nieuwgevonden grafheuvels zijn in eigendom en beheer bij:
Graag zouden we samen met de gemeente en terreineigenaren willen overleggen m.b.t een betere bescherming van deze voor Wageningen uiterst waardevolle, maar kwetsbare landschapselementen. In verband met deze kwetsbaarheid (o.a. vanwege het risico m.b.t. ongecontroleerde schatgraverij) hebben we afgezien van plaatsing op deze wiki-pagina’s van een verspreidingskaart met de ligging van bovengenoemde 12 nieuwgevonden grafheuvels.
Om serieuze belangstellenden toch de gelegenheid te geven op zoek te gaan naar deze sporen uit het verre verleden, voegen wij wèl de kaart met de ligging van de 11 officiële grafheuvels (Rijksmonumenten) toe aan deze wiki-pagina’s. Deze kaart, waarop de grafheuvels met rode sterren zijn aangeduid, levert voldoende aanknopingspunten op om zelf op ontdekkingstocht te gaan.
Deze 11 officiële Rijksmonumenten zijn in eigendom en beheer bij:
Af en toe houden wij excursies voor kleine groepen belangstellenden met interesse voor een intensievere kennismaking met de 23 Wageningse grafheuvels. Deze excursies vinden alleen plaats in de wintermaanden omdat dan het reliëf -inclusief de ligging in landschap- van de grafheuvels het beste zichtbaar is.
Wageningen, december 2018
Maurits Gleichman en Cis van Vuure
Kaart met de 11 duidelijk herkenbare grafheuvels, die de officiële status van Rijksmonument hebben: